Powszechnym i nie zawsze słusznym utyskiwaniom na poziom twórczości o charakterze religijnym od ponad dwu wieków towarzyszą wezwania do jej naprawy. Wśród działań propagujących nowe rozwiązania w twórczości sakralnej należy wymienić wystawy
i konkursy sztuki religijnej. Podobne znaczenie ma też rywalizacja koncepcji i projektów wynikających z zamówienia na konkretne dzieło architektury bądź określoną pracę rzeźbiarską lub malarską, która wiąże się z działalnością Kościoła i instytucji powoływanych
do popularyzacji sztuki religijnej lub szerzej – bliskiej wartościom chrześcijańskim.

W związku z tym warto podjąć próbę określenia, jak w zmieniających się uwarunkowaniach historyczno-kulturowych ewoluowały paradygmaty estetyczne, wyrażające się w opiniach członków jury, krytyków sztuki, popularnych artykułach prasowych i wypowiedziach
przedstawicieli publiczności. Innym ważnym zagadnieniem jest określenie, w jakim stopniu organizacja wystaw i konkursów sztuki religijnej wpłynęła na popularyzację określonych dzieł i artystów oraz ich współpracę z Kościołem. Istotne jest określenie kryteriów, także pozaartystycznych, doboru twórców zapraszanych do udziału w konkursach zamkniętych, jak również poznanie losów zwycięskich projektów. W tym kontekście warto też wspomnieć zjawisko desakralizacji wystawianych dzieł, które tworzono z myślą o przeznaczeniu kultowym, a zostały zakupione w celach kolekcjonerskich bądź jako element estetycznego dopełnienia wystroju wnętrza.

Zaprezentowana powyżej problematyka wymaga rozgraniczenia na sztukę kościelną, zawierającą propozycje wystroju świątyni; sztukę religijną przeznaczoną do indywidualnej dewocji, a także do masowego powielania w postaci reprodukcji; sztukę stanowiącą indywidualną refleksję artysty dotyczącą tajemnic wiary bądź swobodne inspiracje ikonografią chrześcijańską czy sztukę niezwiązaną bezpośrednio z religią, ale prezentowaną w świątyniach ze względu na wartości ideowe bliskie nauczaniu Kościoła. Każda z wymienionych kategorii, szeroko reprezentowana w sztuce ostatnich dwustu lat, ewokuje bliski, ale odrębny zestaw zagadnień, które mogą stanowić podstawę
do syntez i opracowań w dziedzinie dotychczas słabo rozpoznanej w badaniach historyków sztuki.

Zwróceniu uwagi na konieczność podjęcia tego typu prac badawczych miała służyć zorganizowana w 2015 roku konferencja „Wystawy i konkursy sztuki religijnej w XIX–XX wieku”, zorganizowana przez Centrum Dokumentacji Współczesnej Sztuki Sakralnej Uniwersytetu Rzeszowskiego we współpracy z Instytutem Historii Sztuki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Temat podjęła redakcja rocznika „Sacrum et Decorum”, poświęcając mu niniejszy tom zawierający teksty, których zapowiedź stanowił w poprzednim numerze artykuł Doroty Kudelskiej poruszający temat sztuki religijnej na wystawach Wiener Secession i Künstlerbund Hagen w pierwszych dziesięcioleciach minionego stulecia.

W oddawanym w ręce czytelnika tomie XI zawarto teksty, których autorzy koncentrują się na wydarzeniach związanych ze sztuką polską tego okresu. Wprowadzenie do zagadnienia stanowi artykuł Elżbiety Matyaszewskiej, w którym autorka streszcza najważniejsze wątki w dyskusji na temat sztuki sakralnej, obecnej w piśmiennictwie dziewiętnastowiecznym, przede wszystkim w prasie krajowej i sprawozdaniach z wieców katolickich, które organizowano na ziemiach polskich pozostających pod zaborami. Cytowani obficie przez autorkę duchowni, historycy i krytycy sztuki w swoich wypowiedziach odwoływali się najczęściej właśnie do wystaw sztuki sakralnej jako podstawowego źródła informacji, formułując wnioski pod wrażeniem nowo poznanych prac twórców współczesnych.

Magdalena Kaliszuk skoncentrowała się na prezentacji Wystawy Sztuki Kościelnej we Lwowie w 1909 roku, ukazując kulisy organizacji tego przedsięwzięcia, jego przebieg oraz reperkusje, jakie ekspozycja wywołała w środowisku osób zainteresowanych odnową sztuki sakralnej. Natomiast tekst Małgorzaty Dąbrowskiej stanowi omówienie zorganizowanej w Krakowie w 1911 roku Pierwszej Wystawy Współczesnej Polskiej Sztuki Kościelnej im. Piotra Skargi i jej znaczenia dla popularyzacji twórczości młodego rzeźbiarza Włodzimierza Koniecznego. Tym samym autorka wydobywa z zapomnienia sylwetkę twórcy, którego przedwczesna śmierć w okopach I wojny światowej położyła kres rozwojowi być może wybitnego talentu.

Podczas tejże krakowskiej wystawy eksponowano zbiór opraw modlitewników, które opisuje w swoim tekście Monika Paś. Jak zauważył jeden z recenzentów artykułu, „introligatorstwo, to rodzaj rzemiosła artystycznego, które rzadko jest dostrzegane i rzadko staje się tematem opracowań naukowych”. Toteż zwrócenie uwagi przez autorkę na ten obszar badań nad sztuką kościelną stanowi cenne dopełnienie problematyki prezentowanej na łamach naszego pisma.

Kwestie związane z organizacją wystaw zostały zasygnalizowane jedynie w tle podstawowego problemu, jaki porusza w swoim artykule Małgorzata Kierczuk-Macieszko. Autorka zwraca uwagę na trudności związane z badaniami nad sakralnym złotnictwem i wyrobami z metalu z przełomu XIX i XX wieku. Podkreśla znaczenie uwarunkowań kulturowych, które przyczyniły się do zatarcia granic pomiędzy pojęciem oryginału, kopii i falsyfikatu, wskazując na konieczność pogłębionych badań w tej dziedzinie.

Ostatni artykuł tomu, autorstwa Katarzyny Chrudzimskiej-Uhery, omawia wystawy organizowane w okresie PRL-u, kiedy koncesjonowana przez państwo sztuka sakralna podlegała licznym ograniczeniom. Żywimy nadzieję, że tekst ten zainspiruje kolejnych badaczy do przypomnienia twórców, ich dzieł oraz krytyków, którzy zajmowali się sztuką sakralną w tych trudnych czasach.

Redakcja