Mariusz Bryl
Poznań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
Abstrakt:
Michael Brötje, twórca nowej, egzystencjalno-hermeneutycznej perspektywy badawczej w historii sztuki, ma w swoim dorobku wiele analiz dzieł sztuki dawnej o tradycyjnej ikonografii religijnej. Publikowana w niniejszym numerze analiza dzieła Ottona Pienego należy natomiast do nielicznej grupy Brötjowskich analiz dzieł sztuki abstrakcyjnej. W jednym z kluczowych momentów analizy pojawiają się znane pojęcia Tremendum i Fascinosum, za pomocą których przed niemal stu laty Rudolf Otto ujął dwoistą naturę ludzkiego doświadczenia sacrum: jako czegoś groźnego i pociągającego zarazem. Niniejszy tekst ma na celu zapoznanie czytelnika z koncepcją Brötjego i dostarczenie tym samym kontekstu rozumienia wspomnianej analizy dzieła Pienego. Teoria Brötjego zakorzenia ludzkie obcowanie ze sztuką w duszy [Seele] człowieka: tylko bowiem w tym wymiarze – duchowym [seelisch], a nie psychicznym czy intelektualnym – możliwa jest realizacja naszej dyspozycji istotowej, możliwe jest transcendowanie ku temu, co warunkujące, możliwa jest projekcja Absolutu w płaszczyznę-medium dzieła. Proces ten w duchowym [seelisch] przeżyciu Ja jest co prawda nieuświadamiany, tym niemniej ma całkiem realną podstawę w logice oglądowej dzieła. I to właśnie tę logikę mają za zadanie uchwycić analizy Brötjego.
W takim kontekście należy widzieć analizę dzieła Pienego, w toku której stopniowa, ale konsekwentna rekonstrukcja „logiki oglądowej” doprowadziła do pojawienia się na powierzchni dyskursu kategorii Rudolfa Otto: Tremendum i Fascinosum używane są jednak jedynie jako pojęcia-wskazówki, które – poprzez odwołanie się do wspólnej autorowi analizy i jej czytelnikom erudycji – wyznaczają obszar refleksji, równoległy wobec uprzedniego „w pełni ważnego oglądowego rozpoznania” sensu dzieła.
słowa kluczowe: sztuka abstrakcyjna, hermeneutyka, teoria interpretacji, Michael Brötje
————————
Michael Brötje, twórca nowej, egzystencjalno-hermeneutycznej perspektywy badawczej w historii sztuki [1], ma w swoim dorobku wiele analiz dzieł sztuki dawnej o tradycyjnej ikonografii religijnej [2]. Publikowana w niniejszym numerze analiza dzieła Ottona Pienego należy natomiast do nielicznej grupy Brötjowskich analiz dzieł sztuki abstrakcyjnej [3]. Pierwotnym kontekstem jej publikacji była praca zbiorowa poświęcona kolekcji sztuki nowoczesnej, zgromadzonej przez Maxa Imdahla w uniwersyteckim muzeum w Bochum. Kontekst czasopisma poświęconego sztuce sakralnej, w jakim obecnie ukazuje się polski przekład, ukierunkowuje lekturę tekstu Brötjego, sugerując czytelnikowi religijny wymiar analizowanego dzieła. I rzeczywiście – w jednym z kluczowych momentów analizy pojawiają się znane pojęcia Tremendum i Fascinosum, za pomocą których przed niemal stu laty Rudolf Otto [4] ujął dwoistą naturę ludzkiego doświadczenia sacrum: jako czegoś groźnego i pociągającego zarazem.
Do czytelnika tekstu Brötjego można by zatem skierować ostrzeżenie, podobne do tego, jakie sam autor skierował do potencjalnego, nieuważnego widza dzieła Pienego. Trawestując: lekturze pobieżnej, nastawionej li tylko na ogólne zaznajomienie się z tekstem, może prezentować się on jako kolejna woluntarystyczna interpretacja sztuki abstrakcyjnej, w której za pomocą sprawnego retorycznie dyskursu narzuca się dziełu dowolne, pożądane akurat przez danego autora treści (to, że w tym przypadku są to treści religijne, może – w obliczu tej, najwyraźniej przecież „nic-nie-znaczącej” kompozycji – szczególnie irytować). A gdy takiej pobieżnej lekturze towarzyszy jeszcze równie powierzchowna znajomość teorii Brötjego (z jej kategoriami absolutu, duszy, transcendencji), to w czytelniku dodatkowo utrwala się proste wyjaśnienie natury owej „nadinterpretacji”: jako zakorzenionej w metafizycznej myśli skłonności autora tekstu do imputowania niewinnym semantycznie dziełom religijnych znaczeń.
[1] Zob. zwłaszcza: M. Brötje, Der Spiegel der Kunst. Zur Grundlegung einer existential-hermeneutischen Kunstwissen¬schaft, Stuttgart 1990; tenże, Bildsprache und intuitives Verstehen. Exemplarisch: Dürer, „Das Schweißtuch von zwei Engeln gehalten, „Melencolia I”, Magritte, „Die Suche nach dem Absoluten”, Hildesheim–Zürich–New York 2001. Na temat teorii Brötjego w kontekście innych współczesnych teorii historii sztuki zob.: M. Bryl, Suwerenność dyscypliny. Polemiczna historia historii sztuki od 1970 roku, Poznań 2008.
[2] Obok dwóch wyżej wskazanych prac (w których znalazły się m.in. analizy fresków Giotta, Wieczerzy w Emaus Rembrandta i wymienionej w tytule drugiej pozycji grafiki Dürera) warto przywołać w tym kontekście następujące publikacje: M. Brötje, Zur künstlerischen Aussage der Werke des Januarius Zick, w: Januarius Zick. Gemälde und Zeichnungen, katalog wystawy, Städtische Galerie in der Reithalle Schloß Neuhaus, Paderborn 2001, s. 31–52; Die Entdeckung der inneren und äußeren Welt. Zur niederländischen Malerei des 17. Jahrhunderts, w: Die Entdeckung der inneren und äußeren Welt. Meister der niederländischen Malerei des 17. Jahrhunderts aus dem Staatlichen Museum Schwerin, katalog wystawy, Städtische Galerie in der Reithalle, Paderborn 2008, s. 17–66.
[3] Zob.: M. Brötje, Otto Piene: „Bronze und Gold III”, 1959, w: Erläuterungen zur Modernen Kunst. 60 Texte von Max Imdahl und seinen Freunden und Schülern, Kunstsammlungen der Ruhr-Universität Bochum 1990, s. 185–190; tenże, Bram van Velde: „Ohne Titel”, 1962, w: tamże, s. 289–293; tenże, Bild-Begegnungen, w: Fragen an vier Bildern, katalog wystawy, Westfälischer Kunstverein Münster, Münster 1993, s. 38–65 (tekst ten zawiera m.in. analizy abstrakcyjnych dzieł Agnes Martin i Ada Reinhardta).
[4] Zob. R. Otto, Das Heilige. Über das Irrationale in der Idee des Göttlichen und sein Verhältnis zum Rationalen, Berlin 1917; tłum. pol.: Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu bóstwa a ich stosunek do elementów racjonalnych, przełożył B. Kupis, Warszawa 1968.
Pełny tekst artykułu został wydrukowany na łamach rocznika „Sacrum et Decorum” II, 2009. Zamówienia proszę kierować do Wydawnictwa UR.