Redakcja
W dniach 5–6 października 2007 roku odbyło się w Rzeszowie sympozjum naukowe Badania nad sztuką sakralną XIX i XX w. Metodologia. Wyniki. Perspektywy, zorganizowane przez Uniwersytet Rzeszowski pod patronatem rektora uczelni oraz lokalnych władz kościelnych, państwowych i samorządowych. Wraz z inauguracją obrad konferencji w Galerii Ratuszowej została otwarta wystawa prac prof. Wiktora Zina, zmarłego przed kilku miesiącami uczonego i artysty, w ostatnich latach życia blisko związanego z Rzeszowem, zasłużonego dla rozwijania wrażliwości artystycznej i kultury plastycznej, w tym wiedzy o sztuce sakralnej.
Sympozjum zainaugurowało planowany cykl spotkań historyków sztuki i przedstawicieli innych dyscyplin nauki, których badania koncentrują się na zagadnieniach sztuki sakralnej ostatnich dwustu lat. Serii przyszłych spotkań towarzyszyć będą docelowo imprezy o charakterze wiążącym się z tą problematyką, w tym wystawy sztuki religijnej.
Uczestnicy pierwszego sympozjum gorąco poparli przedstawioną przez organizatorów propozycję stworzenia periodyku poświęconego publikacji i popularyzacji prac badawczych dotyczących sztuki sakralnej, przede wszystkim zaś produkcji artystycznej XIX i XX wieku.
W Polsce organizowane są wystawy, konkursy (chociażby Triennale Plastyki „Sacrum” w Częstochowie) i sesje naukowe na temat współczesnej sztuki sakralnej, brakuje natomiast czasopisma prezentującego wyniki podejmowanych aktualnie badań nad tym zagadnieniem. Dlatego też, zapewne, z tak dużym zainteresowaniem i życzliwością powitano zapowiedź powstania pisma, dla którego organizująca się redakcja wybrała tytuł „Sacrum et Decorum. Materiały i studia z historii polskiej sztuki sakralnej”.
W zamierzeniu zespołu redakcyjnego, w którego skład weszli członkowie komitetu organizacyjnego rzeszowskiego sympozjum, problematyka artykułów zamieszczanych na łamach pisma będzie dotyczyła, jak już wspomniano, przede wszystkim sztuki ostatniego dwuwiecza. Znamienne dla tego okresu jest postępujące rozwarstwienie między sztuką o charakterze sakralnym i świeckim oraz pojawienie się szeregu zjawisk granicznych, powstających najczęściej w wyniku indywidualnego odkrywania przez artystów sfery transcendencji i wyrażania swych przeżyć w sposób niezależny od form przyjętych w ramach struktur instytucjonalnych określonych religii. Stąd też tematyka publikowanych artykułów nie będzie ograniczać się wyłącznie do sztuki sakralnej, lecz, uwzględniając szeroki kontekst kulturowy i społeczny, obejmować ma także sztukę religijną, a nawet tylko inspirowaną religią lub zawierającą poszukiwania o charakterze metafizycznym.
Pismo będzie się ukazywać jako rocznik, z możliwością rozbicia na dwa półroczniki, w zależności od ilości napływających materiałów. Kolejne numery, redagowane tematycznie, zawierać mają w przyszłości również działy stałe, poświęcone omówieniu aktualnych wydarzeń artystycznych bądź publikacji z dziedziny będącej domeną pisma.
Wzorem dla „Sacrum et Decorum” są czasopisma zagraniczne (m.in. „Christliche Kunstblätter” i „L’Art Sacré”), których charakter określić by można w największym skrócie jako naukowo-popularyzatorski. Kolegium redakcyjne nowo powstającego periodyku ma nadzieję, że uda się nawiązać współpracę z redakcjami wspomnianych pism zagranicznych i wykorzystać ich wieloletnie doświadczenia wydawnicze. Polski rocznik będzie się ukazywał w dwu wersjach językowych – w języku oryginału artykułu i angielskim. Taka forma edycji pisma, podobnie jak współpraca z redakcjami analogicznych czasopism wydawanych na świecie, przyczyni się do podniesienia poziomu wiedzy na temat polskiej sztuki sakralnej nie tylko w kraju, ale i za granicą.
Paradoksalnie, w tradycji polskiego czasopiśmiennictwa periodyki poświęcone sztuce sakralnej były nieliczne i można je zaliczyć do wydawnictw efemerycznych, ukazujących się zaledwie przez kilka lat. Żadne tego typu czasopismo nie funkcjonuje obecnie na polskim rynku wydawniczym. Kolegium redakcyjne „Sacrum et Decorum” oraz członkowie jego Rady Programowej wyrażają nadzieję, że ten nowy specjalistyczny periodyk wypełni istotną lukę wśród ukazujących się w Polsce czasopism z zakresu historii sztuki.
W skład Rady Programowej wchodzą osoby będące autorytetami w dziedzinie odpowiadającej planowanemu profilowi tematycznemu pisma i reprezentujące zarazem różne ośrodki naukowe. Redakcja wyraża nadzieję, ze ten starannie dobrany zespół współpracowników będzie gwarantował wysoki poziom merytoryczny i ponadregionalny charakter pisma.
Tytuł rocznika – „Sacrum et Decorum” – stanowi nawiązanie do lokalnej tradycji badań nad sztuką sakralną. W latach 80. ubiegłego wieku pod takim właśnie tytułem rzeszowski oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki zorganizował cykl seminariów poświęconych sztuce sakralnej, przede wszystkim ikonografii chrześcijańskiej.
„Sacrum et Decorum” ukazując się po ponad dwudziestu latach od tej inicjatywy rzeszowskich historyków sztuki, choć planowane jako pismo ogólnopolskie, będzie redagowane i wydawane pod auspicjami Rektora Uniwersytetu Rzeszowskiego w ramach działalności edytorskiej Wydawnictwa Uniwersyteckiego oraz przy finansowym wsparciu stowarzyszenia „Ars Sacra Moderna” i lokalnych władz miejskich, a także instytucji i osób prywatnych prowadzących swoją działalność na terenie miasta Rzeszowa.
Pierwszy numer pisma otwierają artykuły o charakterze diagnozująco-postulatywnym. Grażyna Ryba podejmuje próbę nakreślenia syntetycznego obrazu specyfiki twórczości o charakterze sakralnym na tle ogólnych warunków rozwojowych sztuki ostatnich dwustu lat. Autorka przedstawia ryzykowną tezę, że powszechnie przyjęty obraz kryzysu w sztuce sakralnej XIX i XX wieku jest nie do końca prawdziwy i powstał w wyniku zaniedbań badawczych i niewystarczającej popularyzacji twórczości o charakterze religijnym powstającej w tym czasie. Zaniedbania te wynikają przede wszystkim z przyjmowanych powszechnie kryteriów wartościowania dzieła sztuki, pomijających w dużym stopniu specyfikę sztuki sakralnej. Autorka postuluje więc podjęcie kompleksowych interdyscyplinarnych badań mających na celu wypracowanie nowych podstaw metodologicznych, umożliwiających w większym niż dotychczas stopniu uwzględnienie w historii sztuki nowoczesnej i współczesnej zjawisk z zakresu sztuki sakralnej.
Złożoność relacji sztuki i sacrum stara się ukazać, głównie z perspektywy teologicznej, artykuł ks. Henryka Nadrowskiego – historyka sztuki i teologa, a zarazem przedstawiciela duchowieństwa katolickiego. Z racji stanu, wykształcenia i zainteresowań naukowych. Autor ujmuje temat wieloaspektowo, podejmując próbę analizy znaczenia sztuki w relacjach człowieka z Bogiem i otaczającym światem. Ks. Henryk Nadrowski stara się uporządkować te zależności ujmując je w kolejne triady pojęć i w ich obrębie rozważając poszczególne funkcje sztuki. Dużo miejsca poświęca Autor rozważaniom na temat związków sztuki z teologią i liturgią oraz zagadnieniom z zakresu ikonografii chrześcijańskiej. Pisze też o posłannictwie artysty, a odwołując się do szerokiego kontekstu historycznego, dostrzega zagrożenia, które niesie ze sobą cywilizacja współczesna.
Istotnym dla określenia kondycji współczesnej sztuki sakralnej jest głos piszącego artysty – Stanisława Rodzińskiego – oceniający omawiane zjawiska z perspektywy praktyki realizacyjnej i jej specyficznych uwarunkowań, często mało znanych teoretykom sztuki, a mających istotny wpływ na ostateczny kształt powstającego dzieła. Artykuł traktuje o negatywnym wpływie sytuacji społeczno-politycznej w okresie PRL-u na rozwój budownictwa sakralnego i wystrój wnętrz kościelnych. Cytując teksty autorytetów religijnych, przede wszystkim papieży, stwierdza, że o poziomie realizacji sakralnych decydują obecnie przede wszystkim: predyspozycje wewnętrzne artysty, udział teologów w kształtowaniu programu ikonograficznego świątyni oraz odpowiednie przygotowanie i zaangażowanie inwestorów.
Architektura to chyba najważniejsza z dziedzin współczesnej sztuki sakralnej i dlatego w tym numerze pisma poświęcono jej pierwszą część rozważań szczegółowych. Wypowiedzi koncentrują się przede wszystkim wokół zagadnień związanych z architekturą XX wieku.
Dział otwiera artykuł teoretyka architektury i jednego z najbardziej znanych architektów polskich – Konrada Kuczy-Kuczyńskiego. Autor dokonuje w nim przeglądu kryteriów typologii współczesnej architektury sakralnej stosowanych w Polsce i zagranicą. Efektem tych rozważań jest synteza zaprezentowanych klasyfikacji w postaci nowej, otwartej typologii, opartej o dwie osie współrzędnych – stylistykę architektury i kryterium liturgiczne (plan budowli).
Tekst historyka sztuki – Julii Sowińskiej – ukazuje natomiast różnorodność interpretacji tradycyjnej formy i symboliki bazyliki chrześcijańskiej na przykładzie analizy kilkunastu budowli sakralnych wzniesionych ostatnio w Polsce. Wśród omówionych przez autorkę obiektów są zarówno realizacje będące twórczą kontynuacją wielowiekowej tradycji, jak i obiekty chybione, wznoszone bezmyślnie, niekiedy nawet z pobudek dalekich idei chrześcijańskiego sacrum.
Ciekawym uzupełnieniem tych wypowiedzi są refleksje na temat uwarunkowań formalno-proceduralnych i realiów społeczno-politycznych architektury sakralnej, zawarte w artykule Andrzeja Białkiewicza.
Kontynuacją rozważań o współczesnym budownictwie sakralnym jest dział poświęcony sztuce witrażowej. Rozpoczyna go artykuł krakowskiej badaczki Danuty Czapczyńskiej-Kleszczyńskiej. Autorka, dokonując szerokiego przeglądu literatury przedmiotu, podjęła próbę podsumowania dotychczasowych badań nad polskim witrażownictwem ostatnich dwustu lat oraz wyznaczenia kierunków dalszych analiz.
O tym, że luki badawcze w zakresie malarstwa witrażowego są znaczne, przekonuje tekst Tomasza Szybistego, poświęcony najstarszym witrażom polskim w wieku XIX. Dotychczas uważano, że ten gatunek sztuki pojawił się w Polsce na nowo dopiero w drugiej połowie stulecia. Autorowi udało się jednak wykazać, że rosnąca fascynacja wiekami średnimi już u samych początków XIX wieku pociągała za sobą zainteresowanie witrażem, czego świadectwem, obok importów, były skromne i na poły eksperymentalne prace rzemieślników lokalnych.
Mało znane są również współczesne witraże omawiane przez Marię Żychowską. Zaprezentowani w jej artykule twórcy należą już z pewnością do współczesnego kanonu polskiej sztuki sakralnej, a proponowane przez nich rozwiązania, choć niekiedy dość zachowawcze, mogą być interesujące również w kontekście poszukiwań europejskich i światowych. Autorka podjęła również próbę wskazania differentia specifica polskiego witrażownictwa współczesnego.
Mamy nadzieję, że pierwszy rocznik „Sacrum et Decorum” spotka się z życzliwym przyjęciem Czytelników, a jego formuła pozwoli nie tylko na naukową prezentację sztuki sakralnej i jej kontekstów, lecz także na refleksję nad kondycją duchową wieków minionych i czasów nam współczesnych.
W związku z tym pragniemy podziękować Panu Tadeuszowi Ferencowi – Prezydentowi Miasta Rzeszowa, Panu Eugeniuszowi Rydzikowi – Dyrektorowi Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcych „PROMAR”, Panu dr. Mieczysławowi Janowskiemu – Posłowi do Parlamentu Europejskiego, Fundacji Rodziny Krygowskich oraz wszystkim życzliwym, dzięki którym udało się powołać do życia ten periodyk.