Konrad Kucza-Kuczyński
Warszawa, Politechnika Warszawska
Celem poniższej refleksji nie jest kolejna, zamknięta propozycja typologii współczesnej architektury polskich kościołów. Jako projektujący, również kościoły, architekt mam obawy, co do możliwości zapisania zbyt szczegółowych zestawień typologicznych. Wynika to z samej natury twórczego dzieła architektury – tutaj ograniczonego dodatkowo wytycznymi teologiczno-liturgicznymi. Takie podejście jest być może w delikatnej, ale jednak opozycji do metodologicznych postaw historyków sztuki i architektury, idących często w odsłanianiu idei dzieła dalej niż sam twórca. Mam oczywiście świadomość prawa wolności w budowaniu typologii.
Chciałbym dokonać tutaj jedynie krytycznego porównania dotychczasowych polskich prób typologii, w tym również i własnych, mając w tle podobne opracowania zagraniczne i własne obserwacje. Celem będzie określenie metodologicznej płaszczyzny dla stworzenia jakby typologii wynikowej, w miarę możliwości uniwersalnej i to dla trzech typów odbiorców: twórcy-architekta, historyka-krytyka architektury, użytkownika-Kościoła, z uwzględnieniem zatem aspektów liturgicznych. Należy zaznaczyć, iż w żadnej z dotychczas określanych typologii nie było miejsca dla odbiorcy, szczególnie wiernego, który jest głównym użytkownikiem architektury kościelnej.
Sprecyzowania wymaga również określenie przedziału czasowego analizowanego zbioru. Uważam, iż standardowe przedziały stosowane w historii architektury i sztuki (np. „XX wiek” czy „okres powojenny”) lub inne wiązane z okresami stylistycznymi (np. „okres modernizmu”), czy wreszcie i przeze mnie stosowane przedziały polityczno-gospodarcze odzwierciedlające zróżnicowane warunki, w jakich rozwijało się budownictwo sakralne w Polsce („1972-1989” lub „1975-1985”) mogą nie być kompatybilne z ustaleniami liturgicznymi, a przecież bez tego elementu budowanie typologii przestrzeni kościołów może nie spełnić swojej funkcji. W świetle takiego założenia oczywistym staje się ustalenie przedziału czasowego w zgodzie z obowiązującymi ideami współczesnej przestrzeni liturgicznej, określonymi w Konstytucji o Liturgii Świętej Soboru Watykańskiego II i rokiem 1964 jako początkiem tego okresu. To już 43 lata doświadczeń – niewiele jak na historię Kościoła, ale może wystarczająco dla pierwszych klasyfikacji. Do ustalonego tu okresu można zaliczyć opracowania czy realizacje wcześniejsze, pod warunkiem, że odpowiadają one duchowi Vaticanum II (jak np. ruch odnowy liturgicznej Romano Guardiniego z lat 20. i 30. minionego stulecia[1]).
[member]
Analizie poddałem propozycje typologii Jana Zachwatowicza (1969)[2], Konrada Kucza-Kuczyńskiego (1987[3], 1991[4], 2005[5]), siostry Marii Ewy Rosier-Siedleckiej (1989)[6], Andrzeja Olszewskiego (1989)[7], Roberta Wróbla (2005)[8], Julii Sowińskiej (2006)[9] Andrzeja Majdowskiego (2007)[10], natomiast z opracowań zagranicznych klasyfikacje Maurizio Bergamo (1994)[11], Edwina Heathcote i Iony Spens (1997)[12] oraz Wolfganga Jeana Stocka (2002[13], 2004[14]).
Jak w skrócie można przytoczyć i scharakteryzować wymienione typologie?
Jan Zachwatowicz w 1969 roku proponował podział na kościoły historyzujące, kościoły o cechach kościołów drewnianych, kościoły nawiązujące do Perrota, kościoły o konstrukcji żelbetowej, które tworzą nowe formy bryły i wnętrza[15]. Kryterium klasyfikacji była zatem forma budowli, a podział dotyczył w zasadzie kościołów przedsoborowych, bo powstałych do roku 1965.
W 1987 roku usiłowałem grupować współczesne budowle sakralne wydzielając trzy główne nurty: architekturę powtórzeń, świadomy modernizm, poszukiwanie odrębności[16]. Kryteria tego podziału, dotyczącego kościołów wzniesionych w latach 1975-1985, wiązały się bądź to z określonymi stylistykami (modernizm) lub też ze stopniem świadomości i dojrzałości twórców (powtórzenia, poszukiwanie odrębności). Z perspektywy widzę, jak ograniczony był to wybór, podyktowany raczej względami publicystycznymi niż naukowymi, a rozpatrywany okres 1975-1985 wiązał się jedynie z czasem największej dynamiki budowy nowych kościołów.
Znacznie precyzyjniejsze i zbliżone do moich dzisiejszych poglądów są klasyfikacje typologiczne zaprezentowane we wstępie książki Nowe kościoły w Polsce z 1991 roku. Zastosowałem tam dwa podstawowe kryteria – wspólnototwórcze cechy wnętrza oraz stylistykę architektoniczną. Pierwsze określało najprostsze cechy planu wiążące się z relacjami wiernych do strefy centralnej, prezbiterialnej: kwadrat, prostokąt, romb, sześciobok, okrąg, ćwierćokrąg, formy paracentralne nieregularne, podłużne prostokątne oraz podłużne nieregularne. Drugie zostało oparte o podział proponowany w 1987 roku, lecz z przyporządkowaniem stosowanych nazw stylistyk: modernizm, „high-tech”, modernizm ekspresyjny, postmodernizm, stylistyka regionalna[17]. Istotą tego podziału – aktualną moim zdaniem i dzisiaj – jest powiązanie zagadnień liturgii i stylistyki architektonicznej, jednak bez integracji obu tych kryteriów.
Podczas IV konferencji białostockiej „Budownictwo sakralne”, proponowałem kolejną próbę klasyfikacji: kościoły „znaków i tradycji”: postmodernizm, kościoły „szlachetnego piękna”: modernizm, neomodernizm, minimalizm i kościoły „naszej epoki”: „high-tech”, „eco-tech”[18]. Jak widać, systematyka ta starała się uwzględniać nurty współczesnej architektury świeckiej (jednak bez dekonstruktywizmu) z podziałem opartym jedynie na emocjonalnym związku z metafizyką (znak, tradycja, piękno, nasza epoka).
Zasłużona dla propagowania współczesnej architektury sakralnej Maria Rosier-Siedlecka zaproponowała w 1989 roku podział oparty o podstawowe czynniki determinujące formę budynku, odwołując się do mojej klasyfikacji z 1987 roku. Badaczka wyróżniła kościoły o formie zdeterminowanej przez konstrukcję, zdominowane przez liturgię, kościoły-rzeźby, aplikacje postmodernizm, przejawiające się w poszukiwaniu swojskości, a nawet „polskości” architektury oraz w powrocie do swoiście pojętej tradycji, kościoły kameralne, przykłady świątyń ekumenicznych[19]. Z racji moich dzisiejszych poglądów wart zauważenia jest typ świątyń zdominowanych przez liturgię.
Często cytowany, zupełnie słusznie, jest podział zaproponowany w latach osiemdziesiątych przez Andrzeja Olszewskiego, który jako historyk sztuki wcześnie rozpoczął prace badawcze i dokumentacyjne architektury polskich kościołów współczesnych (konsekwentnie prowadzone w ramach katedry historii sztuki współczesnej ATK). Jego klasyfikacja obejmuje kościoły namiotowe, kościoły rzeźbiarskie, kościoły osiedlowe, kościoły inne: pod wpływem czynników pozaarchitektonicznych[20]. Typologia Olszewskiego zbudowana została na bazie kryteriów formalnych (dwie pierwsze grupy), funkcjonalnych (kościoły osiedlowe), czwarta natomiast grupa świątyń nie została jednoznacznie zdefiniowana.
W pracy o nowych kościołach diecezji łódzkiej w latach 1945-1989 Robert Wróbel wprowadził jeszcze inną klasyfikację. Wychodząc od klasycznego podziału elementów architektury na formę, funkcję i konstrukcję traktowanych jako kryteria, autor proponował rozróżnienie w odniesieniu do formy: powojennego historyzmu, kościoła malowniczo-swojskiego, kościoła kubicznego, ”kościoła-twierdzy”, kościoła namiotowego, ”domus ecclesiae”, indywidualizmu formy; w odniesieniu do funkcji: kościołów o tradycyjnym lub rozszerzonym programie funkcjonalnym, zespołu parafialnego, kaplicy katechetycznej; w odniesieniu do konstrukcji zaś: świątyń o konstrukcji ceglanej, zespolonej, żelbetowej[21]. Typologia uwzględniająca trzy podstawowe elementy architektury jest trafna i sprawdzona, jednak w pojawiły się tu również i pojęcia mało ostre (szczególnie w podziale pod kątem formy), zastrzeżenia może również budzić użycie jako kryterium rozszerzonego programu funkcjonalnego (echo zaleceń posoborowych) w odniesieniu do całego okresu 1945-1989.
Julia Sowińska zaproponowała w pracy z 2006 roku może cząstkowe, ale celne i bezpieczne podziały typologiczne nowych kościołów na: rozwiązania centralne, plany wywodzące się z form podłużnych, budowle na planie nieregularnym[22]. U podstaw tej klasyfikacji legł cytowany już pogląd Marii Rosier-Siedleckiej, iż najbardziej istotne w sakralnej architekturze posoborowej są relacje ołtarz-wierni oraz prezbiterium-nawa[23].
Ambitne zadanie podjął ostatnio Andrzej Majkowski, rozpoczynając pod patronatem magazynu „Ecclesia” projekt badawczy dotyczący klasyfikacji kościołów powojennych w Polsce. Badacz przyjął za podstawowe kryteria podziału stylistykę, układy kompozycyjne, problematykę konstrukcyjną oraz cechy funkcjonalne, by na ich podstawie zbudować kompletną systematykę architektury sakralnej. W 4. numerze „Ecclesii” z 2007 roku zaproponował on strukturę klasyfikacji konwencji stylistycznych z podziałem na formacje, proweniencje i tradycje, w grupie formacji wydzielając synkretyzm, konstruktywizm, modernizm, regionalizm, postmodernizm, neomodernizm i neohistoryzm. Można stwierdzić ogólne podobieństwo tej typologii do systemu Wróbla, tyle, że zagadnienia formy zostały rozbite na stylistykę i układy kompozycyjne[24].
Próby opisania i klasyfikowania współczesnej architektury kościołów europejskich różnią się w dużym stopniu od prac polskich. Wystarczy przeanalizować kilka najważniejszych pozycji ostatnich lat.
Książka Maurizio Bergamo z 1994 roku jest nietypowa, spełnia bowiem rolę przewodnika w tworzeniu przestrzeni liturgicznej dla ruchów odnowy. Z racji przewagi tego elementu zawiera ona wyraziste ukierunkowanie zgodne z wytycznymi soborowymi. Autor rozważa w niej relacje przestrzenne zachodzące pomiędzy wiernymi i centrum liturgicznym oraz proste kryterium planu (a więc postępuje podobnie jak ja w roku 1991). Nasuwa się tu skojarzenie ze znanymi pojęciami z historii architektury sakralnej: kościół jednonawowy, trójnawowy, pięcionawowy, z obejściem, centralny, na planie krzyża itp. Bergamo stosuje podobną nomenklaturę, wyróżniając 14 układów funkcjonalnych, m.in.: prostokątny, trapez, kwadrat (diagonalny), okrąg, krzyż łaciński, półokrągły, eliptyczny, krzyż grecki[25]. Taka klasyfikacja, oparta o zależności układów wiernych i liturgii, bez analiz formalnych, może być traktowana pomocniczo w pełnej analizie typologii współczesnej architektury sakralnej.
Z roku 1997 pochodzi praca Church Builders, której autorzy – E. Heathcote i I. Spens – proponują skomplikowany system oparty o stylistykę konkretnych twórców (Gaudi, Perrot), topografię (German Expressionism, Switzerland, Post-War Germany, United States of America, South America, Scandinavia), nurty stylistyczne (Secession, Modernism) i wprowadzone przez siebie pojęcia (The Church Incarnate, Post-War Developments, The Church Building as Art, Elsewhere In Europe[26]). Przy wielu zastrzeżeniach do tej typologii pozostaje ona jednak czytelna i dość atrakcyjna w praktyce badawczej.
W monumentalnej pracy z 2002 roku Europaischer Kirchenbau 1950-2000 W. J. Stock bardzo ostrożnie systematyzuje architekturę sakralną, a używane przez niego określenia nie są w zasadzie podziałami typologicznymi („structuralist” approach, „experiments with a modular construction system”, the „spatial creations”, the novel typological interpretations”)[27]. Wszystkie one w widoczny sposób wiążą się jednak ze strukturami przestrzennymi architektury a nawet z osobami twórców (Leverentz). W skróconej wersji tej publikacji Stock jeszcze oszczędniej wydziela grupy systematyczne – czy raczej jednostki stylistyczno-historyczne: Renaissance of Church Architecture „1950-1970” lub Central Ekstern Europe – A Special Case. To w tym ostatnim rozdziale pojawia się cytowana krytyczna ocena autorstwa A. Wyżykowskiego: „rather bizarre architecture” of hundreds of New churches In his country /eine ziemlich bizarre Architektur/[28].
To krótkie porównanie polskich i europejskich prób klasyfikacji pozwala stwierdzić, że typologie polskie, niezależnie od trafności podziałów i stosowanych pojęć, są znacznie bardziej szczegółowe. Stosuje się w nich zazwyczaj kryteria stylistyczne, próbuje wydzielić specyficzne okresy historyczne rozwoju architektury, uwzględnia elementy formalne, konstrukcyjne i materiałowe oraz cechy liturgiczne wyrażające się przede wszystkim w planie kościoła. Te ostatnie prawie nie pojawiają się natomiast w typologiach zagranicznych; wyjątkiem jest tu Bergamo, jednak jego praca to opracowanie dość specyficzne, przeznaczone dla formacji Drogi Neokatechumenalnej[29].
Warto więc podjąć próbę stworzenia klasyfikacji korzystającej z mojej 47-letniej praktyki na polu architektury sakralnej, będącej refleksem topologii polskich i zagranicznych oraz uwzględniającej zapisy i komentarze soborowe, a także zalecenia liturgiczne.
Punktem wyjścia jest dla mnie konieczność integracji kryteriów liturgicznych z formalnymi (stylistycznymi).
Dlaczego tak ważne jest wprowadzenie liturgii jako jednego z podstawowych elementów typologii budowli kościelnej? Architektura sakralna, może jako jedyna wśród gałęzi architektury, zawiera w sobie jako podstawową funkcję właściwe urzeczywistnienie głównej – liturgicznej – formy wyrazu wiary, jak widział to w 1999 roku kardynał Joseph Ratzinger[30]. Kontynuując dzieło rozpoczęte przez Romano Guardiniego w 1918 roku, Ratzinger bardzo klarownie określa podstawowe zadanie przestrzeni kościoła: wspólnota chrześcijańska potrzebuje miejsca, w którym mogłaby się gromadzić, i właśnie dlatego zadanie budowli kościelnej definiuje ją w sensie nie tyle sakralnym, ile ściśle funkcjonalnym, jako umożliwienie liturgicznego bycia razem. Nie ulega wątpliwości, że jest to istotna funkcja budynku kościoła[31].
Realizacją tych postulatów w architekturze kościoła jest właściwe liturgicznie usytuowanie użytkowników-wiernych w stosunku do miejsca „głównej akcji” liturgii eucharystycznej; miejsca przewodniczenia, celebransa, ołtarza, miejsca słowa, tabernakulum czyli prezbiterium (”wyspy ołtarzowej”). Wyrażone jest ono kształtem przestrzeni, przede wszystkim zaś planu – stąd możliwość wykorzystania proponowanych już w innych opracowaniach (Bergamo, Kucza-Kuczyński, Rosier-Siedlecka, Sowińska) typologii planu (kwadrat, prostokąt, trapez, okrąg, półokrąg, plany podłużne, centralne, nieregularne itd.) zależnie od prawie nieskończonej, twórczej inwencji.
Drugą współrzędną proponowanej tu typologii mają być wywodzące się z architektury świeckiej określenia stylistyczne (nurty, stylistyki, kierunki). I znów, korzystając z omówionych już klasyfikacji, będą to m.in. modernizm, neomodernizm, minimalizm, postmodernizm, dekonstruktywizm, „high-tech”, „eco-tech”, czy mniej ścisłe i precyzyjne: architektura organiczna, regionalizm, historyzm, „synkretyzm” itd. – zależnie od nieokreślonego rozwoju przyszłej architektury oraz inwencji jej krytyków i historyków.
Konstrukcję i materiał (tworzywo), wprowadzane niekiedy jako kryteria, traktuję jako pochodne stylistyk i nurtów formalnych. Podobnie zagadnienia polityczno-gospodarcze, choć niewątpliwie warunkujące rozwój architektury, nie są jednak zasadniczo związane z istotą przestrzeni miejsca sakralnego.
W ten sposób powstaje zasadniczy dla struktury typologii kościołów układ dwóch osi współrzędnych: przestrzeni liturgii i stylistyki architektury. Każda z tych osi jest nieskończona, otwarta na dodawanie kolejnych elementów. Proste nałożenie nawet tylko określeń wymienionych powyżej może dać w sumie ponad 100 typów/podtypów rozwiązań przestrzenno-stylistycznych. Oczywiście, nie wszystkie te kombinacje teoretyczne muszą mieć swój realny odpowiednik w konkretnej budowli sakralnej.
Zbudowanie w oparciu o powyższą zasadę struktury, matrycy typów przedstawia zadanie stosunkowo łatwe i jest już w trakcie opracowania. Dla mnie jako architekta najważniejsze było rozwikłanie wzajemnych uwarunkowań przestrzeni kościoła, a więc liturgii i stylistyki architektury, stanowiących zarówno podstawę klasyfikacji, jak i determinujących formę budowli sakralnej.
[1] F. Debuyst, Permanenza di un’architettura specificamente liturgica da Guardini ai giorni nostri, [w:] Architektura e spazio sacro nella modernità, Milano 1992, s. 54–57.
[2] J. Zachwatowicz Kościoły w Polsce odbudowane i wybudowane 1945–1965, Warszawa 1969.
[3] K. Kucza-Kuczyński, Kamienie węgielne 1975-1985, „Przegląd Powszechny” 1987, nr 2, s. 248–258.
[4] K. Kucza-Kuczyński, Polska architektura sakralna 1972-1989, [w:] K. Kucza-Kuczyński, A. Mroczek, Nowe kościoły w Polsce, Warszawa 1991.
[5] K. Kucza-Kuczyński Przez liturgię – do architektury: kościoły świata na przełomie wieków, [w:] Budownictwo Sakralne i Monumentalne ‘2002. V międzynarodowa konferencja naukowo-techniczna, Białystok 9-10 maja 2002, Białystok 2002, s. 68
[6] M. E. Rosier-Siedlecka Inspiracje w polskiej architekturze. Stan i potrzeby, „Ateneum Kapłańskie” 81, 1989, t. 113, z. 2–3, s. 180–195.
[7] A. K. Olszewski Próba typologii współczesnych kościołów w Polsce, w: Sacrum i sztuka. Sacrum i sztuka. Rogóźno. Materiały z Konferencji zorganizowanej przez sekcję Historii Sztuki KUL. Rogóźno 18-20 października 1984 r., Kraków 1989, Kraków 1989, s. 97.
[8] R. Wróbel Nowe kościoły w diecezji łódzkiej 1945-1989. Uwarunkowania i klasyfikacja rzymsko-katolickiej architektury sakralnej, Łódź 2005, s. 43.
[9] J. Sowińska Forma i sacrum. Współczesne kościoły Górnego Śląska, Warszawa 2006, s. 57.
[10] A. Majdowski, Stylistyka kościołów powojennych w Polsce, [w:] „Ecclesia”, 2007, nr 3, s. 38–40.
[11] M. Bergamo, Spazi celebrativi, figurazione architettonica, simbolismo liturgico. Ricerca
per una chiesa contemporanea dopo il Concilio Vaticano II, Venezia 1994, s. 67–69.
[12] E. Heathcote, I. Spens, Church Builders, London 1994, s. 16–65.
[13] W. J. Stock, Europäischer Kirchenbau 1950-2000, München –Berlin–London–New York 2002, s. 11–13.
[14] W. J. Stock, Architekturführer. Christliche Sakralbauten in Europa seit 1950, München–Berlin–London–New York 2004, s. 11.
[15] J. Zachwatowicz, jak przyp. 7, s. 86.
[16] Kucza-Kuczyński 1987, jak przyp. 3, s. 248–250.
[17] Kucza-Kuczyński 1991, jak przyp. 4.
[18] Kucza-Kuczyński 2002, jak przyp. 5, s. 11–12.
[19] Rosier-Siedlecka 1989,jak przyp. 6, s. 180–195.
[20] Olszewski 1989,jak przyp. 7, s. 97.
[21] Wróbel 2005, jak przyp. 8, s. 83–129.
[22] Sowińska 2006,jak przyp. 9, s. 57.
[23] M. E. Rosier-Siedlecka, Posoborowa architektura sakralna. Aktualne problemy projektowania architektury kościelnej, Lublin 1979, s. 125.
[24] Majdowski 2007, jak przyp. 10, s. 38–40.
[25] Bergamo 1994, jak przyp. 11, s. 68–69.
[26] Heathcote, Spens 1994,jak przyp. 12, s. 16–65.
[27] Stock 2002, jak przyp. 13, s. 11–13.
[28] Stock 2004, jak przyp. 14, s. 11.
[29] Droga Neokatechumenalna. Statut, Roma–Lublin [2003].
[30] J. Ratzinger, Duch liturgii, Poznań 2002, s. 10–11.
[31] Tamże, s. 59.
[/member]